Peder Sabuncu’nun hikayesi: Ömrü, bilgeliği aramakla seyahatlerde geçti

1976 Mardin doğumlu Özcan Geçer, yüksek tahsilini İstanbul Teknik Üniversitesi’nde İşletme Mühendisi olarak tamamladı. Geçer, 2020 imali Süryanilerin göçü temalı “AN” memleketler arası belgesel projesinin hem üretim iştirakini hem de araştırmacılığını üstlendi ve Ekim 2020 tarihinde Şlomo isimli Süryani kültürüne dair kitap çalışmasına müellif olarak katkıda bulundu. Kültür platformu “www.suryaniler.com” kurucu üyelerinden olan Geçer, Süryaniler ve başka kültürler, kaybolan lisanlarla ilgili belgesel, kitap, stant projeleri ile toplumsal bellek araştırmaları ve anma aktiflikleri üzere kültür-sanat dünyamıza yaptığı katkılarla biliniyor.

Geçer, şimdilerde ise fotoğraf tarihi için hayli değerli bir isim olan Süryani Katolik Peder Yuhanna Louis Sabuncu’nun hayatı üzerine çalışıyor. Özcan Geçer ile Peder Sabuncu’nun hikayesini konuştuk.

Louis Sabuncu ile nasıl karşılaştınız? Sizin ilginizi çeken neydi?

Uzun vakit evvel bir fotoğraf mecmuasını karıştırırken Peder Yuhanna Louis Sabuncu’nun (1838-1931) kısa özgeçmişi ve fotoğraf tarihine katkıları hakkındaki profesör Engin Özendes’in yazısını okur okumaz bu enteresan karaktere merak duymaya başladım. Oldum mümkün kendi işinden farklı, farklı alanlarda da üreten kimliklere ilgim vardır. Bir de karakter benim üzere Süryani ve Diyarbakır/Mardin kökenli olunca odağıma daha da girmiş oldu.

Sabuncu Roma’da eğitim alırken, Divan iç fotoğrafı.

İzini nasıl sürdünüz? Nelerle karşılaştınız? Dokümanların değişik bir serüveni var mı?

Birinci iş olarak yazıyı hazırlayan ve artık kadim dost olduğumuz değerli Engin Hoca ile temas kurdum. Sonra etrafımdaki bilgi kırıntılarını toplayıp, ilgili akademisyenlere ve sahaflara ulaşarak bunları çoğaltmaya başladım. Araştırmamın ikinci ayında bir gün telefonum çaldı ve sahaf dünyasının duayenlerinden Lütfü Seymen, acil olarak kendisine uğramamı istedi. Heyecanla yanına gittiğimde, elindeki yıpranmış, sararmış defteri uzattı. Bir de ne göreyim! Defterin üzerinde özgün el yazısıyla “1888-89 Louis Sabunjie – London” ibaresini okuduğumda büyük bir şaşkınlık yaşadım. Meskeninin bir köşesinde uzun yıllardır biriktirdiği efemera evrakları toparlayan sahaf, işe yaramayacağını düşündüklerini elerken, defterin üzerindeki yazıyı okur okumaz sözlerimi aklına getirmiş ve bu sayede dokümanın bahtı değişmişti. Sabuncu’nun Londra’da verdiği bir konferansın notlarını yazdığı defterin satış bedelini müzakere ederken, deneyimli sahafın ‘’Cancağızım, biliyorsun bu defterin bu dünyada tek satıcısı var’’ deyişine, birebir espriyle “tek alıcı” olduğumu söyleyerek karşılık vermemle patlayan kahkahalarımızın tütsülediği bu eşsiz hediyeyi bir nevi işaret kabul ettim. Araştırmalarımı derinleştirip Osmanlı arşiv kayıtlarını karıştırmaya başladım. Dokümanları okuyup, anlayabilmek için Osmanlıca dersleri aldım. Atatürk Kitaplığı’nda ‘Yıldız Sarayı’nda Bir Papaz’ isimli, hatıratından seçilmiş kesitlerden oluşan kitabı ortaya çıkarmamla ferdî iç dünyasıyla tanışmış oldum. Vakit içinde kendimi bu karakterin baş döndürücü tarihî seyahatinde buldum. Yurt içi ve yurt dışındaki pek çok kaynak, kütüphane, arşiv kayıtlarında değişik ipuçları buldukça, arama iştahım daha da arttı. Onu tarih sahnesinde hak ettiği halde yansıtıp, tarih severlerin ilgisine sunmak istedim.

Sabuncu Ailesi ile ilgili ne üzere bilgilere ulaştınız? Bizi aydınlatır mısınız?

Babası ve annesi Mardin kökenli. Babası devlet memuru olarak inşaat mühendisliği vazifesini Diyarbakır’da tamamladıktan sonra, Mardin’e geri geliyorlar. Sabuncu, daha on bir yaşında maceralı hayatına yelken açarak eğitimi için konuttan ayrılıyor. Kardeşi Georgi Sabuncu da sonradan Louis’in ona öğrettiği ve bölgede yeni gelişen fotoğraf tekniği sayesinde Beyrut’ta fotoğraf stüdyosu açıyor. Bölgenin en değerli fotoğrafçısı oluyor. Öbür kardeşlerden Melki Sabuncu da Hindistan’da tanınmış bir mücevher taciri ve illüzyonist olarak romanlara husus olan sıra dışı bir hayat sürüyor. Araştırmalarımda ailenin dünyaya dağılmış fertlerinden çok değerli yerlerde yöneticiler, akademisyenler olduğunu gözlemledim.

En-Nahle Gazetesi iç kapak görseli.

Peder Sabuncu’nun Süryani toplumuyla bağı nasıldı?

Peder Sabuncu’nun sarayda olduğu periyotta, periyodun Süryani toplumu başkanları ve öbür azınlık başkanları ile yakın bağlantısını biliyoruz. Kendisi vazifesinin birinci yıllarında Süryani Katolik Patrikliği’nin merkezinin İstanbul’a taşınmasının çok kıymetli olduğunu, merkeze yakın olmanın talepleri iletmede, bağları sıcak tutarak isteklerin sonuca vardırılmasında kritik olduğunu vurgular. Sarayla azınlık toplumları ortasında yaşanan sıkıntılarda tahliller yaratır. Yeniden azınlıklara tahsis edilen kimi yerler için yardımcı olur, uyuşmazlıkları giderir. Papa vekili Bonetti ile de ortasının çok yeterli olduğunu, dini ve siyasi hususlarda görüş alışverişinde bulunduklarını da hatıratlardan okuyoruz.

‘ÖMRÜ, BİLGELİĞİ ARAMAKLA SEYAHATLERDE GEÇTİ’

Peder Sabuncu’nun “felsefe doktoru”, “çevirmen”, “gazeteci”, “fotoğrafçı” üzere özellikleri olduğunu biliyorum. Eğitimi ve ilgi alanları kişiliğini nasıl biçimlendirmişti?

İstanbul Az Eserler Kütüphanesi’nde karşıma çıkan çok farklı bir el yazması bize Sabuncu’nun çocukluğu ve gelecekte şekillenecek karakterine dair ipuçlarını bulmamı sağladı. Hayatından çok etkilenen ve ondan Arapça dersi alan Prost isimli matematikçinin ricası üzerine İstanbul’da 1892’de ona yazdırdığı bir özgeçmişti bu. İki küçük ciltten oluşsa da kütüphanede yalnızca birinci yarısı mevcuttu. Çocukluğunda hakkını arayan, okumayı çok seven biri olarak büyüklerinin dikkatini çekip, El-Şarfe Manastırı’nda aldığı sıkı eğitim ertesinde devrin Patriği Anton Semheri’nin onu Roma’ya götürmesi ile hayatında büyük dönüşüm başlıyor. Oradaki büyük kaynak imkanları, bitmek bilmez öğrenme aşkıyla harmanlanınca hayata bakışı da şekillenmeye başlıyor. Rönesans’ın ünlü şairlerinden Taso üzere karakterlerin yapıtları ve hayat hikayelerinin peşine düşüp, kâh sanatla ilgilenip kâh Antik Roma’dan günümüze siyaset dünyasında iz bırakan isimleri araştırıyor. Mardin’den Beyrut’a, Londra’dan İstanbul’a, Kahire’den Los Angeles’a pek çok kentte onun da tıpkı halde farklı alanlardaki üretimleriyle eserler, izler bıraktığına şahit oluyoruz. Özyaşam hikayesini aktarırken mezar taşına yazılmasını vasiyet ettiği bir kelam de onun bu dünyadaki ele avuca sığmaz yerini tanımlıyor: “Ömrü, bilgeliği aramakla seyahatlerde geçti”. Sahiden de 1870’lerde yeryüzündeki farklı inançların ideolojisini anlamak için çıktığı dünya çeşidinden gazeteciliğine, astrolojiden fotoğraf tekniklerine, uzun ömrün sırlarını yazdığı kitaptan, şiirlerini derlediği ‘Divân’ kitabına ve sayısız yapıtlarına kadar böylesine çok taraflı kimliğin portresini aktarmak da bir o kadar meşakkatli duruyor.

Peder Sabuncu’nun enteresan ömür hikayesini izlediğimizde Osmanlı Sarayı’nda da karşımıza çıktığını görüyoruz. Pekala, Peder’in saraydaki faaliyetleri konusunda neler söylersiniz?

1880’lerin sonunda Bağdat-Basra Demiryolu’nun ihalesi için bir şirketin danışmanı olarak Der Saadet’e geliyor. İzmit’teki büyük bataklığın kurutulması ile ileride kıymetli bir sanayi alanı yapılabileceği tekliflerini sunuyor. 1891’de siyasi deneyimi, sekiz başka lisanı bilmesi ve nitelikleriyle II. Abdülhamid’in mabeyn tercümanı olarak misyon alıyor. On sekiz yıl boyunca Avrupa basınından siyasi raporlar ve arkeoloji, fotoğraf mevzuları ile ilgili çevirileri padişaha sunuyor. Dünyadaki son teknolojik gelişmeleri aktarıyor. Yeri gelmişken, 1870’lerin sonunda İngiltere’de Kraliyet Akademisi’nde dersler verdiği yıllarda, Edison’un icat ettiği birinci ses kayıt aygıtı fonografın test hakemliğinde yer alırken Arapça, Süryanice, Türkçe ses kayıtlarını yapıyor. Muhtemelen bu lisanlardaki birinci kaydı yapan isim olarak da tarihe notunun düşülmesi gerekir. Eğitime ehemmiyet veren Sabuncu, Osmanlı’da Meclis-i Maarif Azası olarak da misyon üstleniyor, bu bahisle ve farklı hususlarda pek çok teklif ve rapor hazırlıyor. Örneğin, arşivde 1902’de uzun ömrün sırları ile ilgili yazdığı layihalara rastlıyoruz ki gündelik hayatında sıhhatine verdiği değer takip edilebiliyor. Doksan üç yaşında vefatına denk dinç olduğunu da biliyoruz. 1919’da ‘Uzun Ömrün Sırları’ isimli bir kitap çalışmasını da Amerika’da bir kütüphanede buldum.

Sabuncakis Köşkü

‘SABUNCAKİSLER’İN KÖŞKÜ OLARAK BİLİNEN MESKEN PEDER SABUNCU’NUNDUR’

Büyükada “Sabuncakis Köşkü” olarak bilinen bir köşk var. Halbuki siz bu köşkün Peder Sabuncu’ya ilişkin olduğunu öne sürüyorsunuz. Bu mevzuyu biraz açar mısınız?

İstanbul’dayken Büyükada’da annesi ile yaşayan Sabuncu’nun Ada’da bıraktığı izleri takip ederken, annesinin mezarına Rum Kilisesi Mezarlığı’nda ulaştım. “Ada’nın Beyaz Sarayı” olarak tanım edeceğimiz, “Arılı Ev” olarak da bilinen, 1911’de Dersaadet’ten ayrılana kadar ikamet ettiği meskeninin gizemlerini birer birer çözmeye çalıştım. Daima yazmak, eserler yaratmak için adeta vakitle yarışan Sabuncu, meskeninin kolonlarının üzerine gazetesi için hazırlattığı armayı yerleştirmiş, kolonlara şiirler yazdırmış, altında ‘’Allahın gözü, sevdiği kulların üzerindedir’’ yazısıyla bir göz kondurmuş. Konutun içindeki duvarlarda da naturalizmin üç boyutu yapan, hami ve yıkıcı öğeleri temsil eden farklı inançlardaki üçer öğenin fresklerini yaptırmış. Devrinde ‘’Arı Kovanı’’ ismiyle otel olarak da kullanılan meskenin kapısında hala mevcut olan metal arıları da hem aile lakapları hem de durmak yorulmak bilmez koşturmasının nişanesi olarak yerleştirmiş. Soyadı benzerliğinden yanlış bilgiyle Rum aile Sabuncakisler’in köşkü olarak bilinen konut aslında kendisinindir. Bulduğumuz hatıratında meskenin deniz tarafındaki sağ temelinin altına bir büyük şişe içinde ismi, tarihi, fotoğraf ve notları olan bir iz bıraktığını da kaydeder. Sabuncu’nun tekrar bu konutta devrin sinema tekniği ile Büyükada’daki etrafına sinema seyrettirdiğini de bulduğumuz hatıratından okuyoruz. Konutun bir öbür özelliği de, içinde kıymet biçilmez bir tablonun üretilmiş olmasıdır. Devrin saray baş ressamı Fausto Zonaro’nun da hayranlıkla beğendiği bu tablo, sekiz farklı ressam ve kendisinin meydana getirdiği 4*2,5 metre uzunluğunda içinde altı yüz altmış figürün olduğu Genesis (Yaratılış) isimli farklı inanç kümelerinin sembollerinin olduğu yağlı boya bir çalışmadır. İçerisinde kendisinin peder kıyafetleri ile yer aldığı yapıtın içeriğini tanıtan özel broşür de hazırlatan Sabuncu, bu yağlı boya yapıtı son nefesini verene kadar yanında koruma etmiş. 1871’deki dünya tipine çıkma ideolojisiyle ve otuz altı yıl boyunca edindiği birikimiyle oluşan bu eser adeta hayata bakışını yansıtan bir anıtsal yapıttır.

Luis Sabuncu’nun annesi Meryem’in 2006 Büyükada’daki mezarı.

Peder Sabuncu ile ilgili araştırmalarınızın tarihi ve toplumsal bedeli hakkında ne düşünüyorsunuz? Bu bağlamda araştırmanızı öteki boyutlara taşıyacak mısınız?

Çalışmanın, ileride geniş bir biyografisinin de içinde olduğu bir yapıtının basılması ya da belgeselinin yapılması kelam konusu. Sabuncu’nun Mısır Hidivi Abbas Hilmi’ye ikram ettiği ve şu an en değerli kitabım olarak kendi arşivime geçmesi başka macera olan dünyayı gezme anıları, fotoğrafları ve şiirlerinin yer aldığı beş yüz seksen sayfalık, 1901 yılı basımı ‘Divân’ının çevirisinin yapılması üzere çeşitli hayallerim var. Ayrıyeten Sabuncu’nun stereoskopik fotoğraf tekniğine katkılarını araştırırken merak saldığım bu dünya ve uzun yıllardır yaptığım 1857-1910 periyodu İstanbul stereoskopik fotoğrafları koleksiyonuyla ilgili ileride bir stant yaparsam kendisine de bir hürmet köşesi hazırlamayı çok istiyorum. Aslına bakarsanız, bu maceraya sermaye piyasalarındaki ağır iş stresimden uzaklaşmak ismine vakit buldukça gece çalışmalarıyla yalnızca meraktan, bir proje gayesi gütmeden başlamıştım. Birikimler arttıkça tarih severlerle paylaşma isteği belirmeye başladı. Sabuncu’nun Los Angeles’taki mezarına da çok taze bilgi olarak ulaştığımı tabir edeyim. Koordinatları ve kayıt dokümanlarından sonra sıra fiziken yeri bulmakta. Vasiyet ettiği “Ömrü, bilgeliği aramakla seyahatlerde geçti’’ kelamının mezar taşında yer alıp almadığını merak ediyorum. Orada yoksa da bir buket çiçeğimizi, son nefesine kadar yanından ayırmadığı hayat ideolojisinin özeti ‘’ Dinler Tablosu’’nun bir fotoğrafını alıp, vasiyet yazısının yer alacağı plaketimizi de götürerek, tarihe yaptığı katkıdan dolayı kendisine hürmetimizi sunmayı çok istiyorum.

Dinler Tablosu, Londra, yakın plan.

Tecrübelerinizden yola çıkarak, bu tıp bahisleri araştıranlara ne üzere tavsiyelerde bulunursunuz?

Araştırmacılara birinci olarak içlerindeki ‘’merak’’ hissini asla kaybetmemelerini onu geliştirecek faaliyetlerde bulunmalarını tavsiye ederim. Geçmişte araştırmacıların çok zorlandığı arşiv kayıtlarına artık daha kolay erişebildikleri için amaçlarına ulaşmada daha şanslı olduklarını düşünüyorum. Araştırmalardan sonuç aldıkça edindikleri keyif ve bu sayede süreç içerisinde yeni tanışıklıkları ile motivasyonlarının daha da artacağını umuyorum. Vaktin ruhu için güç bahis olsa da ‘’sabır’’ da çok değerli bir meziyet. Bu tip araştırmalar bazen arkeolojik hafriyat üzere vakit isteyen konular, o yüzden sabretme konusunun altını da kıymetle çizmek isterim. Vakit ayırma konusunda da geceleri uykudan feragat edilen fakat konsantrasyonu yüksek birkaç çalışma saatinin de verimli olduğunu düşünüyorum. Birikimlerini edinirken de ileride bir projeyle tamamlayacaklarsa, bulduklarını paylaşma konusunda yeri geldiğinde ketum olmayı bilmeliler çünkü maalesef edindiğiniz bilgilerin bir gün bir yerlerde siz çalışmayı bitirmeden paylaşıldığını görmek üzücü olabiliyor. Çünkü kendimden biliyorum.

Hususla ilgili ayrıntılar için Youtube’da yayınlanan Assyria TV sunumu izlenebilir.